زمین شناسی تاریخی (2)

                       عصر پالئو زوئیک  Paleozoic Era               

اولین عصر از دوران پس از عصر پری کامبرین که از  543 میلیون سال قبل آغاز شد ، قریب 300 میلیون سال تداوم داشت و حدود  251 میلیون سال قبل به پایان رسید. این عصر مشتمل بر شش دوره است که به ترتیب  کامبرین ، اردویسین ، سیلورین ، دونین ، کربونیفر و پرمین نامیده می شوند  .  در طول این عصر حیات باوجود چندین مرتبه شکوفایی و  انقراض  به تدریج تکامل یافته تر می شود . در هر انقراض که علت آن به درستی معلوم نیست شمار زیادی از انواع موجودات زنده نابود می شوند و تنها بخش کوچکی از آنان که توانایی تطبیق با شرایط پیش آمده را دارند برجای می مانند . این گروه اندک برجای مانده بار دیگر گسترش می یابند و حیات، دوباره شکوفا می شود  ولی بارها بر اثر تغییر نسبتا  ناگهانی  محیط ،  چرخه ی انقراض و شکوفایی مجدد  البته در ظرف چندین میلیون  سال تکرار  می شود . 

در این عصر بارها شاهد پیوستگی قاره های  مجزا در قالب یک قاره ی عظیم و پاره پاره شدن آن قاره ی عظیم به چندین قاره ی مجزا  به وسیله ی صفحه های تکتونیک هستیم . البته هر یک از این قراینده های پیوستگی یا گسستگی طی ده ها میلیون سال انجام شد .

در اینجا می کوشیم ضمن نام بردن از این دوره ها به شرح اجمالی حوادث در هر یک از آنها بپردازیم :

1- دوره ی کامبرین ( حدود 542 میلیون سال پیش تا  488 میلیون سال قبل ) در آغاز این دوره جاندارانی مثل کیسه تنان ، پهن ماهیان ، اسفنج ها و جلبک ها در اقیانوس ها می زیستند و در خشکی تنها نوعی جلبک تک سلولی وجود داشت . کم کم بند پایانی ظاهر شدند  که تنها در ساحل دریا ها آمد و شد می کردند . خشکی که به قاره های کوچک تر تقسیم شده بود در حدود 500 میلیون سال قبل به یاری صفحه های تکتونیک یکپارچه شد . دانشمندان این قاره ی عظیم در آن عصر را پانوتیا نامیدند . به نظر می رسد که زمین گرم تر از امروزه بود و در قطب ها نیز یخ های شناور نبودند  . حیات کم کم شکوفا شد و تکامل سرعت گرفت و انواع گسترده یی از جانداران البته تنها در اقیانوس ها پدید آمدند . پایان این دوره یعنی 251 میلیون سال پیش  مقارن است با یک انقراض بزرگ که  باعث نابودی بسیاری از جانداران شد .

2- دوره ی اردوویسین  ( حدود ِ 448 میلیون سال پیش تا 443 میلیون سال پیش ) در این دوره تراز آب دریا ها بسیار بالا بود  و خشکی ها نسبتا تخت و هم تراز با دریا ها بودند . با فرسوده شدن صخره ها و ریختن تراشه های آنها در اقیانوس ها و ته نشین شدن آن ها در کف اقیانوس ها  فشار آب این تراشه ها را به صورت رسوبات آهکی و اولین سنگ های دگردیسی در آورد .

 قاره ی عظیم پانوتیا در این دوره شکسته شد و به صورت قاره های مجزا در آمد . اما صفحه های تکتونیک پس از میلیون ها سال دوباره آن ها را به هم پیوستند و قاره ی عظیم گوندوانا را پدید آوردند .  در قطب های شمال و جنوب یخ بود . آب اقیانوس ها که به واسطه ی ریختن تراشه ها سرشار از کلسیم بود در تکامل جانوارنی مثل کوسه ماهی و خرچنگ ها برای استخوان سازی  و فلس سازی یاری رساند .  در همین دوره اولین صخره های مرجانی پدید آمدند و در خشکی ها نیز قارچ ها در کنار خزه ها جای گرفتند و این در حالی بود که بندپایان همچنان وابسته به سواحل دریا ها بودند .

در پایان این دوره نیز فاجعه ی زیست محیطی دیگری که علت آن هنوز شناخته شده نیست موجب انقراض بسیاری از جانداران و برجای ماندن  بخش کوچکی از آنان شد که می توانستند با تغییر محیط سازگار شوند .

3- دوره ی سیلورین (حدود 443 میلیون سال پیش تا 416 میلیون سال پیش ) جانداران برجای مانده از انقراض دوره ی اردوویسین با سرعت بیشتری تکامل یافتند و زیستمندان جدیدی پدیدار شدند . مثلا اولین گیاه شاخه دار به واولین ماهی های کوچک آرواره دار به وجود آمدند  . با این حال در خشکی ها همچنان همان بندپایانی مثل عنکبوتها و عقرب های بودند .  زمین نیز شروع به گرم شدن کرد و گرم تر از معمول شد به طوری که بیشتر آب وجود داشت تا یخ .

 پایان این دوره نیز مقارن شد با تغییرات زیست محیطی نسبتا ناگهانی ( البته با ابعادی کوچک تراز دوره های پیش)و نابودی جمعی دیگر از جانداران .

4- دوره ی دونین (416 میلیون سال پیش تا 359 میلیون سال پیش  ) در آغاز دوره ی دونین بیشتر خشکی های زمین در قالب یک قاره ی عظیم  به نام گندوانا  بود . دراین زمان تنها جانوران خشکی گیاهانی مثل خزه ، گلسنگ ، برخی از انواع قارچ ها و بند پایان کوچک بودند . در اقیانوس ها موجودات بسیاری از صدف و عقرب و اختاپوس گرفته تا ماهی و جلبک وجود داشتند . تاحدود  375 میلیون سال قبل برخی از ماهیان دارای پا شدند و شروع به آمد وشد در سواحل کردند . این دو زیستان ها اولین جانورانی بودند که آب را ترک کردند .

نزدیک  ِ پایان دوره ی دونین ( حدود 360 میلیون سال قبل ) برخی گیاهان خشکی تکامل یافتند و بزرگ تر و پیچیده تر شدند . این گیاهان سرخس های بزرگی بودند که همراه با خزه ها جنگل هایی در خشکی پدید آوردند . حتی نوعی قارچ وجود داشت که می توانست تا هشت فوت بلند شود .

پایان دوره دونین نیز مقارن شد با یک فاجعه ناشناخته ی زیست محیطی و هلاکت بیشتر جانداران .

5- دوره ی کربونیفر ( 359 میلیون سال پیش تا 290 میلیون سال پیش ) در پایان دوره ی دونین و آغاز دوره ی کوبونیفر خشکی ها به علت گرم بودن هوا و باتلاقی بودن  برای رشد وسیع سرخس ها مناسب بودند . به طوریکه جنگل های گسترده ی سرخس بیشتر خشکی را پوشانیده بودند . این درختان پس از پایان زیست خود لایه های بسیار ضخیم گیاهان مرده را تشکیل دادند و سرانجام به ذغال تبدیل شدند . بیشتر ذخائیر ذغال حال حاضر بازمانده ی دوران کربونیفر است .حجم عظیم کربنی که صرف تولید ذغال شد از میزان کربن کاست  . با این کاهش ، اتم های اکسیژن  دیگر نمی توانستند  به یاری  اکسیژن دی اکسید کربن تولید کنند و همین ، راه را برای تشکیل مولکول های  اکسیژن  و  ازدیاد اکسیژن  اتمسفر هموار کرد .

صفحه های تکتونیک قاره ی اورآمریکا را  به قاره ی  گندوانا نزدیک کردند و فشردند و همین  فشردن موجب  تشکیل  کوه های آپالچی شد  . قاره ی آسیا نیز به سوی سمت دیگر اروبا رفت و و با فشردن آن کوه های اورال را پدید آورد .

در این دوره  حشراتی مانند عنکبوتها  که میلیون ها سال در خشکی می زیستند براثر تکامل قادر به  پروار شدند . مقارن آن جانوران دارای ستون فقرات شروع به ظهور کردند. وزغ ها که جز حشرات جانور دیگری را در خشکی نمی دیدند برای خوردن آنها تکامل کردند .

حدود 310 میلیون سال قبل آب و هوا شروع به تغییر کرد و رو به خشک تر و گرم تر شدن نهاد به طوری که به تکامل حیوانات و گیاهان یاری رساند . درختان کاج با تکامل قادر به ساختن بذر شدند به طوری که می توانستند کاج ها ی نوزاد خود را در جایی که آبی هم برای بذرشان نباشد به وجود آورند . به همین ترتیب برخی از دو زیستان به صورت خزندگانی تکامل یافتند که می توانستند در نواحی خشک تخم گزاری کنند و ملزم به زیستن در کنار آب نباشند . 

6 – دوره ی پرمین (290 میلیون سال پیش تا 248میلیون سال پیش ) در این دوره بیشتر خشکی زمین در قالب یک اَبر قاره به نام پانگایه یکپارچه شد که از قطب جنوب تا قطب شمال امتداد داشت . با یکپارچه شدن خشکی آب و هوا خشک تر شد البته برای گیاهان و جانوران آب دوست مثل سرخس و قورباغه بد بود ولی برای گیاهان و جانوران خشکی دوست  نعمتی بود و سبب تنوع و ازدیاد آنان گردید  . تا پیش از این در خشکی ها خزنده بود ولی با این تغییر ، ازدیاد و تنوع خزندگان سرعت گرفت . درختان کاج بسیاری بر سرتاسر خشکی گسترش یافتند و همراه با خزندگان در پهنه ی پیوسته ی خشکی پراکنده شدند .

پایان دوره ی پرمین را فاجعه ی زیست محیطی بزرگی  ، به مراتب  بزرگ تر از فجایع دوره های قبل رقم زد . علت آن به درستی معلوم نیست ، شاید مسبب آن انفجار آتشفشانی عظیمی باشد در محلی که فعلا سیبری است . به هرحال 95 در صد حیات در اقیانوس ها  و 70 درصد حیات در خشکی ها  به طور کامل محو شد .